Chương 1. TỔNG QUAN
1.1. Giới thiệu chung về thực vật họ Ngũ vị (Schisandraceae)
Họ Schisandraceae gồm có 2 chi, là chi Ngũ vị tử (Schisandra) và chi Na rừng (Kadsura) với tổng cộng khoảng 50 loài, chủ yếu được tìm thấy trong các khu vực nhiệt đới, ôn đới của Đông và Đông Nam Á cũng như Caribe [1,2].
Hình thái học họ Schisandraceae
Đặc điểm chung về hình thái họ Ngũ vị: cây thân leo, hóa gỗ. Hoa đơn, mọc ở đầu cành hoặc lách lá, đôi khi thành cặp hoặc cụm lên đến 8. Nhị hoa 4-80, rời nhưng chặt chẽ, đôi khi tập hợp thành một khối gần hình cầu. Nhụy có 12-300 lá noãn. Quả là tập hợp của các lá noãn rời, vỏ quả nạc. Hạt thường 1-5, giàu nội nhũ [1,2,3].
1.2. Giới thiệu về thực vật chi Kadsura
Chi Kadsura có 16 loài, phân bố ở Tây và Tây Nam Châu Á [3,4]. Theo tác giả Nguyễn Tiến Bân, chi Kadsura ở Việt Nam có 5 loài và 1 thứ. Năm 2012, Bùi Văn Thanh và cộng sự đã bổ sung thêm loài Kadsura induta A. C. Smith vào hệ thực vật Việt Nam: Nắm cơm lá hẹp (Kadsura angustifolia A. C. Smith): phân bố ở Lào Cai (Sa Pa). Dây nắm cơm (Kadsura longgipedunculata Fin.& Gagnep.): phân bố ở miền Bắc Việt Nam. Nắm cơm lá thuôn (Kadsura oblongifolia Merr.): phân bố ở Bắc Ninh, Hà Nội. Xưn xe trung bộ (Kadsura coccinea. var. annamensis (Gagnep.) Ban.): là thứ khá chuẩn. Mới thấy ở Lâm Đồng (Bảo Lộc) [5,6].
Cây Na leo (Kadsura heteroclita Craib): Cây Na leo còn gọi tên khác theo địa phương là cây Nam cỏ tranh, Nắm cơm, Hải phong đằng và Xun xe tạp, mọc rải rác ven rừng, dựa suối, ở một số tỉnh phía bắc nước ta: Lào Cai, Thái Nguyên, Hòa Bình (Mai Châu) và Ninh Bình. Trên thế giới, cây được phân bố ở Trung Quốc, Ấn Độ, Myanma và Indonesia. Cây Na leo thường thu toàn dây vào quanh năm, Y học dân gian dùng rễ và dây để chữa cam sài trẻ em, động kinh, tê thấp. Dây và lá sắc uống trị kiết lỵ. Lá giã với muối chữa mụn bắp chuối, cũng dùng chữa viêm ruột, viêm loét dạ dày và hành tá tràng, đòn ngã tổn thương, trị cảm, phụ nữ bị liệt sau sinh [5,7,8].
Cây Ngũ vị nam (Kadsura induta A. C. Smith): Cây Ngũ vị nam hay còn gọi là cây Na rừng, Nắm cơm, Ngũ vị tử nam, mới được phát hiện tại Lào Cai (Sa Pa). Trên thế giới, còn có ở Trung Quốc (Vân Nam, Quảng Tây). Cây Ngũ vị nam được sử dụng làm thuốc bổ, trị suy nhược và liệt dương. Phần rễ cây dùng trị bệnh viêm ruột, viêm loét dạ dày và hành tá tràng, phong thấp, đòn ngã sưng đau. Dây, lá và quả còn dùng làm thuốc hoạt huyết, tiêu thũng [3,4,6].
Cây Na rừng (Kadsura coccinea (Lem) A.C. Smith): Cây Na rừng hay còn gọi là Nắm cơm, Xưn xe, Nam ngũ vị tử. Cây được phân bố ở Lào Cai (Sa Pa), Vĩnh Phúc (Tam Đảo), Hà Tây (Ba Vì), Quảng Trị (Đông Trị), Lâm Đồng (Di Linh, Braian, Bảo Lộc). Còn có ở Trung Quốc (Quý Châu, Vân Nam, Hồng Kông) và Lào. Cây Na rừng trong dân gian ta dùng làm thuốc bổ, kích thích tiêu hóa, giảm đau, trị viêm dạ dày mãn tính, viêm trường vị cấp tính, loét dạ dày tá tràng, phong thấp nhức xương, ứ đau do chấn thương, đau bụng trước khi có kinh, ứ đau sau khi sinh, phù thũng. Quả sử dụng làm thuốc an thần, gây ngủ, rễ chữa viêm ruột mãn tính, viêm dạ dày, viêm ruột cấp tính, hành tá tràng, phong thấp và sản hậu [1,5,7,9].
